1. Η ίδια η γεωγραφική και υψομετρική θέση του χωριού σε συνδυασμό με το υγιεινό δροσερό και χωρίς υγρασία κλίμα του είναι ένα από τα πολλά φυσικά πλεονεκτήματα του χωριού, που προσφέρει μια μοναδική παραμονή στον επισκέπτη .Καθήμενος σε ένα από τα καφενεία του απολαμβάνει βόρεια μια ανεπανάληπτη θέα με τα πλούσια αιωνόβια λιόφυτα , που απλώνονται από το χωριό στην κοιλάδα του Πλατύ ποταμού και μέχρι τον Ψηλορείτη και το Κέντρος . Νότια είναι η κατάφυτη από αμπέλια πλαγιά της Βουβάλας . Από την κορυφή της ,που έχει υψόμετρο 1000 μ., μπορεί να δει κανείς ολόκληρο σχεδόν το Λιβυκό Πέλαγος , τα νησιά Παξιμάδια , Γαύδος , και το μεγαλύτερο μέρος των 2 επαρχιών Αγ. Βασιλείου και Αμαρίου καθώς και ολόκληρη την πεδιάδα της Μεσσαράς . Αυτή ακριβώς τη θέα και το υγιεινό περιβάλλον αναζητώντας συνεχώς και πολλοί τουρίστες περιπατητές έρχονται στο χωριό και στη συνέχεια κατηφορίζουν με τα πόδια στην Αγ. Γαλήνη άλλοι δε προτιμούν να περπατήσουν ανάμεσα στα αμπέλια στον αγροτικό αυτοκινητόδρομο και να φθάσουν στην κορυφή της Βουβάλας για να απολαύσουν το πανοραμικό θέαμα που περιγράψαμε παραπάνω.
2. Η λαϊκή αρχιτεκτονική του χωριού με τα ατέλειωτα δαιδαλώδη στενά σοκάκια , τα απλά δυόροφα σπίτια , με τις κλιματαριές στις βεράντες τους ,τις καμαρικές , που συνδέουν κάποια σπίτια μεταξύ τους , σε συνδυασμό με την καθαριότητα , που εύκολα διαπιστώνει ο περαστικός διαμορφώνουν ένα ασυνήθιστο περιβάλλον κατάλληλο να τον ξεκουράσει . Στο κέντρο του χωριού θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει τον καφέ η το αναψυκτικό του ,παρέα με τους κατοίκους του χωριού να συζητήσει μαζί τους και να ακούσει τις χαρές και τις πίκρες τους κυρίως δε να διαπιστώσει την αγάπη τους για τον τόπο τους .
3. Οι 2 πηγές που υπάρχουν μέσα στο χωριό με τις κουτσουνάρες , που διατηρούν , τη γούρνα για το πότισμα των ζώων και τις άλλες για το πλύσιμο των ρούχων στα παλιότερα χρόνια , μαζί με την πέτρινη σκαλιστή διακόσμηση , που έχουν , προκαλούν τον περαστικό όχι μόνο να περιεργαστεί , αλλά και να πιει το δροσερό νερό τους , να βρέξει το πρόσωπο του ή τουλάχιστο τα χέρια του . Από τις επιγραφές που έχουν στη μετώπη τους πληροφορείται ο επισκέπτης , ότι τα έργα του εξωραϊσμού τους έγιναν από την Κοινότητα Μελάμπων τον Αύγουστο του 1877 για την Πάνω Βρύση και το Σεπτέμβριο του 1879 για την Κάτω Βρύση . Στον αύλειο χώρο της Κάτω Βρύσης μάλιστα υπάρχει ο αιωνόβιος , πανύψηλος πλάτανος , που δάνεισε και το όνομα του σ'όλη τη γειτονιά και μόνιμα προσφέρει την πλουσιοπάροχη σκιά και δροσιά του . Σ'αυτό το απλό αλλά πανέμορφο χώρο που δεσπόζει το ασταμάτητο κελάρυσμα του νερού και το συγχρονισμένο λές κελάηδημα των σπουργιτών που κατά εκατοντάδες πηγαινοέρχονται στα κλαδιά του πλατάνου και των γύρω δένδρων δημιουργείται περιβάλλον , που δύσκολα ο επισκέπτης αποχωρίζεται . Εδώ επίσης βρίσκεται και το γραφείο του τοπικού Συμβουλίου,που μέχρι το 1998 λειτουργούσε το γραφείο της Κοινότητος , ως και το υπερυψωμένο δημοκρατικό βήμα με την επιγραφή «τις αγορεύειν βούλεται» που ο Βαγγέλης ο Ψιλάκης κατεσκεύασε κατά την ανάπλαση του χώρου , για τους υποψηφίους τοπικούς και εθνικούς άρχοντες ,προκειμένου αυτοί να παρουσιάσουν το πρόγραμμα τους στο λαό και να κριθούν .
4. Οι Εκκλησίες που υπάρχουν μέσα και έξω από το χωριό και που απλώνονται χρονικά από τα υστεροβυζαντινά χρόνια μέχρι τις μέρες μας δηλώνουν την μεγάλη ιστορία και το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων του. Ειδικότερα : Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής . Είναι Ναός βασιλικού ρυθμού του 14ου αιώνα με θαυμάσιες αγιογραφίες 2 στρωμάτων και προσεγμένη από την αρχαιολογία συντήρηση . Σε συνδυασμό μάλιστα με τον τεράστιο πλάτανο, που αναφέραμε παραπάνω, που τη σκιάζει αγκαλιάζοντας την ευλαβικά και την κάτω βρύση που βρίσκεται στο βόρειο προαύλιο της και 5 μέτρα χαμηλότερα δημιουργούν ένα σύνολο που ο επισκέπτης αισθάνεται την ανάγκη να προσκυνήσει και ν'ανάψει το κερί του στη χάρη της ,νοιώθοντας ξεχωριστή ξεκούραση , σωματική συγχρόνως και πνευματική . Βέβαια το πανηγύρι της στις 26 Ιουλίου κάθε χρόνο είναι ευκαιρία για αθρώα συμμετοχή πλήθους πιστών από τις Μέλαμπες και τα γύρω χωριά .
5. Ο δύκλιτος Ναός της Παναγίας . Κτίστηκε το 1835 και οι τοίχοι της με το μεγάλο πάχος τους θυμίζουν φρούριο . Το ασυνήθιστο καμπαναριό και ο πρόναος αλλά και όλη η εικόνα που προέκυψε μετά την σπουδαία σε ποιότητα συντήρηση του εντυπωσιάζουν με την αρχιτεκτονική τους . Το παμπάλαιο σκαλιστό τέμπλο της και οι εικόνες της προκαλούν ιερό δέος στον προσκυνητή . Σ'αυτή την εκκλησία μνημείο στις 25 Μαρτίου του 1867 λίγο μετά την ολοκαύτωση του Αρκαδίου έγινε μια ιστορική Θεία Λειτουργία με εκκλησίασμα τους στρατοπευδεμένους στις Μέλαμπες γενναίους στρατιώτες του Μ. Κόρακα , Δημ Πετροπουλάκη και Π. Κορωναίου και τους κατοίκους του χωριού, στο τέλος της οποίας ο Αριστ. Σπανόπουλος εκφώνησε πατριωτικό λόγο για το μέλλον της κρητικής επανάστασης . Εδώ γίνονται και σήμερα οι περισσότερες λειτουργίες του χρόνου ,των Χριστουγέννων , της Μεγάλης Εβδομάδας , του 15 γούστου - που εορτάζει - συνάξεις για ευχάριστα και δυσάρεστα γεγονότα . Εδώ δεν σταματάνε τα παιδιά του χωριού να παίζουν γυρνώντας στο προαύλιο της , σαν να αισθάνονται πως η Παναγία είναι η Μεγάλη μάνα τους και θέλουν να τριγυρνάνε κάτω από το βλέμμα της και τη σκέπη της . Εδώ μαζεύονται κάθε Κυριακή για την ώρα του κατηχητικού ευκαιρία της ξεγνοιασιάς και της χαράς .
6. Ο Ναός των Αγίων 4 Μαρτύρων . Είναι ο Καθεδρικός Ναός του χωριού ,που έχει κτισθεί το 1952 σε περίοπτη και πανοραμική πραγματικά θέση και είναι αφιερωμένος στους τοπικούς Αγίους 4 Νεομάρτυρες Γεώργιο , Αγγελή , Μανουήλ ,Νικόλαο ,που γεννήθηκαν και έζησαν στις Μέλαμπες μαρτύρησαν δε το 1824 στο Ρέθυμνο . Η αρχιτεκτονική του Ναού , ο διάκοσμος του , οι εικόνες του τέμπλου του - έργα του μεγάλου αγιογράφου Φώτη Κόντογλου - δίδουν μια ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια . Αλλά και ο εξωραϊσμός του περιβάλλοντος χώρου - όλη δηλαδή η δενδρόφυτη πλαγιά των 10 και πλέον στρεμμάτων , που είναι κτισμένος ο Ναός - εύκολα πείθουν τον περαστικό να σταματήσει να αναπαυθεί από το ταξίδι και να απολαύσει την ομορφιά του απέραντου ορίζοντα .Ο Ναός εορτάζει στις 28 Οκτωβρίου ημέρα κατά την οποία γίνονται πανηγυρικές ακολουθίες και λιτανεία με Ιερά Λείψανα των Αγίων στους δρόμους του χωριού . Στη συνέχεια την ημέρα εκείνη ακολουθεί γενική φιλοξενία των προσκυνητών και το απόγευμα σειρά παίρνει η Μελαμπιανή παρέα στο χωριό , το γλέντι και ο χορός .
7. Η μονή του Αγίου Γεωργίου στο Φινοκάλη του 14ου αι. Σήμερα σώζονται ο συντηρημένος και υποστυλωμένος λόγω της μεγάλης κλίσης , που έχει υποστεί από γεωλογικά φαινόμενα Ναός και λιγοστά κτίσματα . Η μονή λειτουργούσε με μοναχές μέχρι τη δεκαετία του 1980. Η Ενορία τα τελευταία χρόνια έχει συντηρήσει όλα τα κτίσματα και έχει διαμορφώσει τον περιβάλλοντα χώρο της κατάλληλα ώστε να μπορεί να απολαύσει κάθε προσκυνητής την γαλήνη του χώρου και τη δροσιά των δένδρων .
8. Η Μονή του Αγίου Ιωάννη στου Βούλγαρη του 15ου αι .που τα τελευταία της χρόνια λειτουργούσε ως μετόχι της Ι. Μονής Ασωμάτων Αμαρίου. Είχε τεράστια περιουσία από λιόφυτα , περιβόλια και πρόβατα με μοναχούς μέχρι τη δεκαετία του 1920 .Σήμερα σώζεται μόνο ο Ναός του Προδρόμου τα δε υπόλοιπα κτίσματα της έχουν ερειπωθεί . Η πηγή που βρίσκεται πολύ κοντά δροσίζει όλο το χρόνο κάθε διψασμένο προσκυνητή.
9. Η μονή του Αγίου Δημητρίου 15ου αι. Σώζεται μόνο ο Ναός με μικρό μέρος τοιχογραφιών .
10. Ο Ναός του Προφήτη Ηλία , του Σωτήρα Χριστού , Αγίου Φανουρίου 18ου αι. ,ως και τα 5 νεώτερα εξωκλήσια είναι ιστορικά μνημεία του χωριού και προ πάντων αληθινά στηρίγματα της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστης των κατοίκων του . Γι'αυτό και η Ενορία σε συνεργασία με την Κοινότητα φρόντισε να φθάσει σε όλα αυτοκινητόδρομος για να μπορούνε οι Μελαμπιανοί νέοι και ηλικιωμένοι να έρχονται σ'αυτά όταν εορτάζουν , να τελούν τη Θεία Λειτουργία και στη συνέχεια να κάθονται όλοι μαζί και να τρώνε ότι καθ'ένας κρατάει από το σπίτι του , όπως στα παλιά πανηγύρια ή άλλες φορές το πιλάφι και το κρέας που κάποιοι ως τάσιμο προς τον ΄Αγιο ετοίμασαν και το οποίο προσφέρουν σ'όλο το εκκλησίασμα .
11. Το σπίτι των Αγίων 4 Μαρτύρων. Βρίσκεται στο πάνω μέρος του χωριού δίπλα σε ένα αιωνόβιο πρίνο , που η παράδοση βεβαιώνει ότι ήταν στο σπίτι ενός των Αγίων . Τελευταία το κτίσμα αυτό περιήλθε στην Ενορία και σε συνεργασία με την Αρχαιολογική υπηρεσία , που το χαρακτήρισε διατηρητέο, άρχισε να συντηρείται και να αναδεικνύεται ως μνημείο με ιστορικό και θρησκευτικό χαρακτήρα .
12. Το ηρώο του χωριού . Είναι έργο του Μελαμπιανού καλλιτέχνη Βαγγέλη Ψιλάκη .Το θέμα του είναι παρμένο από τους αγώνες υπέρ της ελευθερίας και υπέρ των αναγκών της ζωής των Μελαμπιανών , ζωή , που στη σκληρή γη των Μελάμπων έχει - πολλές διακυμάνσεις και φουρτούνες, ανάμεσα σε πέτρες , χώμα , δένδρα , νερό( υλικά δημιουργίας ) , στοιχεία που ο δημιουργός του έργου διάλεξε για να φτιάξει το έργο του . Οι κυματοειδείς αυλακώσεις του ανθρώπινου κορμιού του ηρώου δηλώνουν τον καθολικό αγώνα του ανθρώπου, που με όλη του την ύπαρξη αγωνίζεται και προσπαθεί , με κατεύθυνση πάντα προς τα άνω , για την επιβίωση μα πάνω απ'όλα την αιωνιότητα . Το ηρώο βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του χωριού στην οποία υπάρχουν ταβέρνες ,καφετέριες , φούρνος και παραδοσιακά καφενεία ,στα οποία ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει νόστιμο φαγητό και ποτά με θέα τον Ψηλορείτη . Ανάλογη περιποίηση με ντόπια γνήσια ρακί και κρασί και πλούσιους μεζέδες βρίσκει κανείς και στα υπόλοιπα καφενεία τα οποία βρίσκονται στο εσωτερικό του χωριού .
13. Σχολικό Συγκρότημα . Στις Μέλαμπες θέλει η παράδοση να λειτουργούσε κρυφό σχολείο στο Μοναστήρι του Βούλγαρη και με δάσκαλο μοναχούς της Μονής . Από το 1830 εικάζεται , ότι το σχολείο λειτούργησε εντός του χωριού . Στην πορεία και με την υποστήριξη πάντα της Εκκλησίας ενισχύθηκε και οργανώθηκε ώστε το 1889 να έχει πάνω από 100 μαθητές Το κτίριο που στέγαζε το σχολείο αυτό βρισκόταν στο βόρειο προαύλιο της Εκκλησίας της Παναγίας . Περί το 1930 όμως το κτίριο αυτό λόγω αύξησης του αριθμού των μαθητών δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του , γι'αυτό και χρειάστηκε να κτισθεί βορειότερα νέο και μεγαλύτερο δηλαδή το σημερινό σχολείο . Το κτίριο αυτό βρίσκεται σε οικόπεδο 2,5 στρεμμάτων και είναι πετρόκτιστο με 7 μεγάλες αίθουσες , το οποίο κτίστηκε κυρίως με προσωπική εργασία των Μελαμπιανών . Την κεραμοσκεπή του κτιρίου αφαίρεσαν οι Γερμανοί το 1940 για δικές τους κτιριακές ανάγκες και έτσι χρειάστηκε να γίνει η νέα τσιμεντένια στέγη του το 1948 . Σήμερα στεγάζει με σχετική βέβαια στενότητα τα σχολεία Νηπιαγωγείου , Δημοτικού και Γυμνασίου .
14. Πολιτιστικό Κέντρο . Κεντρική θέση στη ζωή του χωριού κατέχει το Πολιτιστικό Κέντρο του , που ανήκει στον Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού που φέρει το όνομα «Σαντάλι» όνομα που πήρε από μια από μια κορυφή του βουνού που είναι κτισμένο το χωριό . Ουσιαστικό και πολύχρηστο εργαλείο στις δραστηριότητες τόσο του Συλλόγου όσο και των άλλων φορέων του χωριού , αποτελεί η αίθουσα αυτή των εκδηλώσεων . Πρόκειται για μια αίθουσα 400 τ.μ., στην οποία γίνονται όλες οι μαζικές κοινωνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις των Μελάμπων . Αναρίθμητοι γάμοι , βαπτίσεις ,μνημόσυνα , συνεστιάσεις , χοροεσπερίδες σε εορτές και λοιπά γεγονότα , θεατρικές και κινηματογραφικές παραστάσεις ,συνέδρια , ομιλίες , εκθέσεις έχουν γίνει σ'αυτή από το 1976 ,που ιδρύθηκε ο Πολιτιστικός Σύλλογος μέχρι σήμερα . Οι βοηθητικές εγκαταστάσεις της είναι άρτιες και κατά κοινή ομολογία προσφέρουν υπηρεσίες υψηλού επιπέδου . Η διακόσμηση της γίνεται με παλιές μεγάλες φωτογραφίες από παλιές παρέες και γλέντια του χωριού , και άλλα αντικείμενα δείγμα της νοικοκυροσύνης και αγάπης των γυναικών του χωριού στις κοινές υποθέσεις και ανάγκες του τόπου τους . Σε κτίσμα που βρίσκεται πάνω από την αίθουσα λειτούργησε για αρκετά χρόνια ο Ραδιοφωνικός σταθμός Μελάμπων με πρωτοβουλίες ,κόπο , και διάθεση χρόνου των νέων -αγοριών και κοριτσιών - του χωριού . Η αίθουσα αυτή είναι στολίδι του χωριού και αποδεικνύει τη ζωντάνια και την αποτελεσματικότητα - των αυθόρμητων και έξω από κάθε κρατική βοήθεια - πρωτοβουλιών των Μελαμπιανών . Συνέχεια αυτών των πρωτοβουλιών είναι και η έκδοση 2 μουσικών S.D. με ευθύνη και δαπάνη του Πολιτιστικού Συλλόγου ,που περιέχουν δείγματα της παλιάς μουσικής παράδοσης των Μελάμπων . Τα έργα αυτά φέρουν το τίτλο Μελαμπιανοί Δρόμοι Νο 1 και Νο 2 στα οποία ακούγονται παλιοί οργανοπαίκτες και τραγουδιστές του χωριού σε κομμάτια άγνωστα στους περισσότερους και σε νέες δημιουργίες τραγουδιών με στίχους που αναφέρονται στους τοπικούς Αγίους 4 Μάρτυρες και που τραγουδιούνται από τους ιερείς και ψάλτες των Μελάμπων .
15. Αγροτικό Ιατρείο .Στεγάζεται σε δυόροφο πετρόκτιστο κτίριο που δώρισαν τα παιδιά του γιατρού και βουλευτή Γεωργ. Βουλγαράκη το 1990 . Το κτίριο αυτό συντηρήθηκε με εράνους και προσωπική εργασία των Μελαμπιανών και στο ισόγειο του στεγάζει το ιατρείο του χωριού αλλά και τον ίδιο το γιατρό που υπηρετεί κάθε φορά στο ιατρείο , στο δε όροφο προβλέπεται να λειτουργήσει κέντρο προστασίας ηλικιωμένων .
16. Στέκι Συλλόγου Γυναικών . Η αίθουσα που βρίσκεται στη βόρεια αυλή της εκκλησίας της Παναγίας και που λειτουργεί το κατηχητικό σχολείο της Ενορίας αποτελεί από το 1995 το στέκι του Συλλόγου Γυναικών Μελάμπων . Είναι ένας Σύλλογος με αξιόλογη και πολύπλευρη δραστηριότητα τόσο στα θέματα που αφορούν τις γυναίκες του χωριού όσο και σε ευρύτερες ανάγκες . Με πρωτοβουλία του συλλόγου τους οι γυναίκες οργανώνουν εκδηλώσεις στην εορτή της γυναίκας , της μάνας , της πρωτοχρονιάς , τις απόκριες , θεατρικές παραστάσεις ,εκδρομές , εκστρατείες καθαριότητας προ πάντων δε φέρνουν σε τακτική επαφή τις γυναίκες του χωριού . ΄Έτσι κάθε Κυριακή απόγευμα , συγκεντρώνονται στην αίθουσα στέκι τους πίνουν τον καφέ τους , συζητώντας τα θέματα τα δικά τους ,του συλλόγου τους , αλλά και τα γενικότερα του χωριού τους .Οι γυναίκες του χωριού και ο σύλλογος τους είναι ένα πολύτιμο στήριγμα κάθε προσπάθειας προόδου του χωριού .
17. Γήπεδο .Βόρεια της αίθουσας του Πολιτιστικού Συλλόγου από το έτος 2000 βρίσκεται το αρκετά μεγάλο γήπεδο και οι βοηθητικές εγκαταστάσεις του . Στο χώρο αυτό αθλούνται τα παιδιά και οι νέοι του χωριού κυρίως δε οι παίκτες του (Α.Ο.Μ.) Αθλητικού Ομίλου Μελάμπων, ομάδα, που η ιστορία της αρχίζει το 1962 και φθάνει ως το σήμερα . Εδώ διεξάγονται πολλοί ποδοσφαιρικοί αγώνες της τοπικής ομάδας , αλλά και αγώνες ομάδων γειτονικών χωριών ως επίσης πραγματοποιούνται και διάφορες άλλες εκδηλώσεις .
18. Φάμπρικες - ελαιοτριβεία . Βασικό ρόλο στην οικονομία του χωριού χωρίς αμφιβολία έπαιξαν οι φάμπρικες που υπήρχαν στο χωριό . Σ'αυτές αλέθονταν και εκθλίβονταν οι ελιές που έβγαζαν το «χρυσάφι» όπως χαρακτήριζαν οι παλιότεροι δηλαδή το λάδι. . Η ποσότητα αυτή φυσικά δεν μπορούσε να παραχθεί εξ ‘ολοκλήρου στις φάμπρικες γ'αυτό και το 1910 λειτούργησε παράλληλα και το πρώτο εργοστάσιο που συγχρόνως ηλεκτροφώτιζε για πολλά χρόνια και τα σπίτια του χωριού . Αργότερα προστέθηκε και δεύτερο και τρίτο εργοστάσιο . ΄Ετσι τη δεκαετία του 60 και 70 λειτουργούσαν 3 εργοστάσια ελαιοτριβεία και 5 φάμπρικες με συνολική ετήσια παραγωγή του χωριού τους 600 τόνους .Τα επόμενα χρόνια που τα δεδομένα για το χωριό άλλαξαν και η τεχνολογία προόδευσε το μεγαλύτερο μέρος αυτής της παραγωγής έβγαινε σε ένα ελαιοτριβείο που κατασκεύασε και λειτούργησε ο προς τούτο ιδρυθείς ελαιουργικός συνεταιρισμός , που αργότερα συγχωνεύτηκε με τον δραστήριο Γεωργικό συνεταιρισμό που είχε κατασκευάσει και λειτουργήσει μέχρι τότε το κέντρο διάθεσης λιπασμάτων και ζωοτροφών ως και το πρώτο Σούπερ Μάρκετ στο χωριό . Η τελευταία σωζόμενη φάμπρικα σήμερα είναι μουσειακό μνημείο και δείχνει στους νεότερους ένα κομμάτι της ζωής του χωριού στα παλιότερα χρόνια.
Τσουρδαλάκης Αντώνης
Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου Μελάμπων
Αντιδήμαρχος Δ. Λάμπης